رفع تحریم‌ها و اثر آن بر صنایع
نویسنده: سیاوش محمدپور / مدیر سایت اقتصادی‌ها / چاپ شده در مجله تجارت فردا
این روزها بورس اوراق بهادار تهران روزهای خوشی را سپری نمی‌کند و مدت زیادی است که رنگ سبز از تابلوی بورس رخت بربسته است؛ بازگشت به دوران درخشان بازار سهام نیازمند اتفاق اساسی در این بازار است و شاید اجرایی‌شدن برجام بتواند نقش این رخداد اساسی را در بازار ایفا کند. بالاخره پس از دوازده سال کشمکش میان ایران و غرب بر سر پرونده هسته‌ای ایران، نهایتا در روز سه‌شنبه 24 آذرماه، آمانو رئیس کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی طی بیانیه‌ای در نشست فوق‌العاده شورای حکام منتفی بودن ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته‌ای ایران را اعلام کرد و زمینه لازم برای آغاز فرآیند اجرای شدن برجام فراهم شد. در سال‌های گذشته در پی شدت گرفتن تحریم‌های غرب علیه ایران، بسیاری از صنایع بورسی با مشکلات جدی روبرو شدند و این موضوع سبب کاهش سودآوری در این صنایع شد و روند نزولی بورس را رقم زد. این مسئله برای صنایعی که هدف مستقیم تحریم‌های غرب بودند موضوعیت بیشتری داشت. محدودیت در صادرات کالا، واردات کالاهای واسطه‌ای و مواد اولیه، واردات تکنولوژی و همچنین نقل و انتقالات بانکی مشکلاتی بود که صنایع کشور با آن دست و پنجه نرم می‌کردند؛ اکنون با اجرایی شدن برجام محدودیت‌های مذکور رفع شده و صنایع کشور می‌توانند در ارتباط با دنیای خارج به فعالیت خود ادامه دهند. پاسخ دادن به این سوال که چه صنایعی، بیشترین تاثیر را از تحریم‌ها پذیرفته‌اند مسئله‌ای است که نیاز به یک مطالعه جدی دارد؛ اما در یک استدلال ساده می‌توان صنایعی را که هدف اصلی تحریم‌های غرب بودند را به عنوان صنایعی معرفی کرد که بیشترین آسیب را از تحریم‌ها متحمل شده و بالطبع با رفع تحریم‌ها بهبودهایی در این صنایع حاصل خواهد شد.
با نگاهی به تحریم‌های اعمال شده علیه کشور می‌توان صنایعی را شناسایی کرد که به صورت مستقیم از تحریم‌های اعمال شده متاثر شده‌اند: 1) صنایع نظامی 2) صنعت بانکداری 3) صنعت بیمه 4) صنعت نفت 5) صنعت پتروشیمی 6) صنعت کشتیرانی و حمل و نقل و 7) صنعت خودروسازی و ساخت قطعات، هفت صنعتی هستند که هدف اصلی تحریم‌های وضع شده بوده‌اند. از میان این صنایع، به جز صنایع نظامی و نفت سایر صنایع تحریم‌شده در بورس اوراق بهادار تهران حاضر هستند و بنابراین بهبود در وضعیت این صنایع می‌تواند بازگشت بورس به دوران رونق را رقم بزند.
صنایع نظامی جزو اولین صنایعی بودند که مورد تحریم کشورهای غربی قرار گرفتند و بر اساس آن ایران نمی‌توانست از هیچ کشوری واردات سلاح یا تکنولوژی‌های نظامی داشته باشد. اجرای برجام این موانع را مرتفع خواهد نمود و در وضعیت ناآرام حال حاضر منطقه خاورمیانه، امنیت بیشتر برای کشور را به همراه خواهد آورد؛ امنیت بیشتر نیز منجر به افزایش سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در کشور شده و رشد اقتصادی بیشتر را به همراه خواهد داشت. علاوه بر این به احتمال زیاد، پس از لغو تحریم‌ها روابط با روسیه به عنوان شریک نظامی ایران بیش از پیش تقویت خواهد شد و روسیه تکنولوژی‌های جدید نظامی را در اختیار ایران قرار خواهد داد که این موضوع نیز به نوبه خود کاهش هزینه‌ها و تقویت تحقیق و توسعه را در صنایع نظامی به همراه خواهد داشت.
پس از اعمال تحریم‌ها، ارتباط بانک‌های داخلی با بانک‌های خارجی قطع شد و سوئیفت که یکی از منابع اصلی درآمدی بانک‌های کشور بود از لیست درآمدی آنها حذف شد. مهم‌ترین رویدادی که پس از اعمال برجام در گروه بانکی اتفاق خواهد افتاد برقراری مجدد سوئیفت خواهد بود؛ انجام مجدد خدمات سوئیفت که پیشتر قسمت قابل توجهی از درآمد بانک‌ها را تشکیل می‌داد، بر سودآوری بانک‌ها خواهد افزود و امکان ارائه خدمات بهتر در سایر زمینه‌ها را نیز برای بانک‌ها فراهم خواهد آورد. از سوی دیگر، رفع تحریم‌ها امکان مشارکت بانک‌های داخلی با بانک‌های خارجی را به همراه خواهد داشت و زمینه‌های افزایش فعالیت بانک‌های داخلی در خارج از کشور را میسر خواهد نمود که در میان‌مدت بر ساختار و سودآوری بانک‌ها نیز اثرگذار خواهد بود.
صنعت بیمه دیگر صنعت ایرانی بود که در دوره تحریم‌ها ریسک‌های زیادی را متحمل شد. بیمه اتکایی یکی از اصلی‌ترین موارد تحریم بود و به موجب آن شرکت‌های بیمه داخلی نمی‌توانستند از بیمه اتکایی شرکت‌های خارجی بهره‌مند شوند و این مسئله باعث می‌شد که بیمه اتکایی در داخل کشور صورت گیرد و در نتیجه ریسک صنعت بیمه کشور به شدت بالا برود. علاوه بر این، شرکت‌های بیمه‌ای به صورت غیرمستقیم نیز تحت تاثیر تحریم‌ها قرار گرفته‌اند؛ تحریم‌ها سبب بدتر شدن وضعیت اقتصادی کشور و بنگاه‌های اقتصادی شده است و این موضوع نیز عملکرد شرکت‌های بیمه‌ای را تحت تاثیر قرار داده است. رفع تحریم‌ها سبب حضور شرکت‌های خارجی در صنعت بیمه و همچنین بهبود وضعیت اقتصادی کشور خواهد شد و در نهایت هم از جنبه درآمدی و هم از جنبه ریسک بر صنعت بیمه مفید واقع خواهد شد.
تحریم‌های نفتی مهم‌ترین قسمت از تحریم‌های اعمال شده را تشکیل می‌داد. به موجب قوانین مصوب شده برای تحریم ایران، کشورهای غربی تلاش می‌کردند تا مانع صادرات نفت ایران شده و از هرگونه سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز ایران و ورود تکنولوژی‌های جدید در این زمینه جلوگیری نمایند. با رفع تحریم‌ها افق تازه‌ای را می‌توان برای صنعت نفت ایران متصور بود؛ گرچه ممکن است در کوتاه‌مدت به دلیل وضعیت جهانی قیمت انرژی صنعت نفت نتواند به طور کامل از اجرای برجام بهره‌مند شود، اما به مرور زمان با بازگشت ایران به جایگاه پیشین خود در صادرات نفت و ورود سرمایه‌گذاران خارجی در این حوزه می‌توان به آینده روشن‌تر این صنعت امیدوار بود.
صنعت پتروشیمی ایران پیش از اعمال تحریم‌ها یکی از سودآورترین صنایع کشور بود و جایگاه مناسبی نیز در صنعت پتروشیمی جهان داشت. اعمال تحریم‌ها صادرات و حمل محصولات پتروشیمی را با مشکلات زیادی روبرو کرد و درآمدهای این صنعت را از محل صادرات به شدت تحت تاثیر قرار داد. رفع تحریم‌ها در این صنعت، همانند صنعت نفت، افزایش صادرات، افزایش سرمایه‌گذاری‌های خارجی و ورود تکنولوژی‌های جدید را به همراه خواهد داشت که در میان‌مدت به بازسازی این صنعت و ورود مجدد به عرصه رقابت در سطح جهانی کمک شایانی خواهد نمود.
صنعت کشتیرانی و حمل و نقل دیگر صنعت تحریم‌شده ایران بود؛ به موجب قوانین تحریمی، ایران نمی‌توانست هیچ کشتی را خریداری نموده و ناوگان کشتیرانی خود را تجهیز نماید. علاوه بر این امکان تردد برای کشتی‌های ایرانی با پرچم ایران نیز وجود نداشت و کشتی‌های ایرانی معمولا با راهکارهایی مانند تغییر نام و پرچم تردد می‌کردند. شرکت‌های خارجی نیز حق بارگیری و تخلیه بار در بنادر ایران را نداشتند و این موضوع سبب شده بود تا شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی تنها شرکت حمل و نقل فعال در حوزه کشتیرانی باشد، فشارهای وارده به این شرکت طی این دوره سبب شد تا سودآوری این شرکت به شدت کاهش یابد و به مرز زیان برسد. بر این اساس به نظر می‌رسد با لغو تحریم‌ها و فراهم آمدن امکان ارتباط مجدد صنعت کشتیرانی ایران با سایر کشورهای جهان و امکان تردد برای کشتی‌های ایرانی در آب‌های اتحادیه اروپا، آمریکا و استرالیا سودآوری کشتیرانی ایران افزایش یافته و از سوی دیگر با کاهش هزینه‌های حمل کالا کل اقتصاد نیز از این موضوع منتفع شود.
صنعت خودروسازی و ساخت قطعات دیگر صنعتی بود که در دوران تحریم‌ها فشارهای زیادی را متحمل شد. قطع همکاری با شرکت‌های پژو و رنو که پیشتر اصلی‌ترین شرکای صنعت خودروی کشور بودند هزینه‌های زیادی را به این صنعت تحمیل کرد. محدودیت در واردات قطعات مهم‌ترین تبعات تحریم‌ها و قطع همکاری با شرکت‌های خارجی بود. طی سال‌های تحریم، عملا هیچ تحقیق و توسعه‌ای در صنعت خودروی کشور صورت نگرفت و این صنعت در پی کاهش کیفیت محصولات خود (در نتیجه استفاده از قطعات بی‌کیفیت و عدم ارائه محصولات جدید و مدرن‌تر) با نارضایتی خریداران مواجه شد که اثر قابل توجهی بر فروش و درآمد این صنعت گذاشت. علاوه بر این، تحریم‌ها به صورت غیر مستقیم نیز بر صنعت خودرو اثرگذار بوده است، کاهش قدرت خرید مردم در پی چند سال رکود اقتصادی که در نتیجه سوء مدیریت در دولت قبلی و البته تحریم‌ها رخ داده است، تقاضا برای خودرو را به شدت تحت تاثیر قرار داده و شرکت‌های خودروسازی را با مشکلات عدیده‌ای در فروش و نقدینگی مواجه نموده است. با آغاز زمزمه‌های مربوط به رفع تحریم‌ها، شرکت‌های پژو و رنو و برخی دیگر از شرکت‌های خودروسازی آمادگی مجدد خود را برای همکاری با صنعت خودرو و سرمایه‌گذاری در این صنعت اعلام کرده‌اند و این موضوع حداقل در میان‌مدت تاثیر بسیار زیادی بر صنعت خودرو خواهد داشت؛ استفاده از قطعات با کیفیت و تولید محصولات جدید بی‌شک در کنار افزایش قدرت خرید مردم (که در نتیجه بهتر شدن وضع اقتصادی کشور پس از برجام حاصل خواهد شد) موجب تحریک تقاضا برای محصولات صنعت خودرو شده و وضعیت این صنعت در سال‌های آتی بهبود خواهد یافت.
نتیجه‌گیری
در بالا به هفت مورد از صنایع کشور اشاره شد که اثرات مثبت اجرای برجام در آنها نمود پیدا خواهد کرد. اما بی‌شک اینها تنها صنایعی نیستند که از اثرات مثبت لغو تحریم‌ها منتفع می‌شوند. صنایع بورسی که وابسته به تکنولوژی‌های به‌روز هستند مانند صنایع دارویی، خدمات فني و مهندسي و … نیز از اثرات اجرای برجام بهره‌مند خواهند شد. صنایعی که صادرات قسمت عمده‌ای از فروش آنها را تشکیل می‌دهد مانند صنعت ساير محصولات كاني غيرفلزي، صنایع شیمیایی، تولید فلزات اساسی و … دیگر صنایعی هستند که در پی کاهش محدودیت‌ها و هزینه‌های صادرات و نقل و انتقال آسان‌تر پول از برداشته شدن تحریم‌ها سود خواهند برد و افزایش قابل توجهی را در درآمد خود تجربه خواهند نمود. اما در مجموع، کلیه صنایع بورسی که در سال‌های گذشته به نوعی تحت تاثیر محدودیت‌های تجاری بوده‌اند، پس از اجرای برجام شرایط بهتری را نسبت به قبل تجربه خواهند نمود.
